Eski Türk evleri ve içindeki yaşam - İZMİR

Eski Türk evleri ve içindeki yaşam - İZMİR

Telif hakları vardır. Telif hakları (COPYRIGHT) dosyasını okuyunuz 

Aşağıda bulunan fotoğraf tipik Türk evlerinden birisidir.

Moda bir ifade var " Sakız tipi ev ". Mimari açıdan böyle bir tanımlama ne kadar doğrudur bilmiyorum ama bana göre bu evler, batı etkisi ile oluşturulmuş Türk ev mimarisi. Bu evleri görenlerin sık kullandığı " Rum evi " tanımı da çok yanlış. Bu evleri görenlerin " burası Rum evi " demeleri de yanlış.
Yazacaklarım, bire bir kendi gördüklerime dayanmaktadır ve doğup büyüdüğüm yerler olması nedeni ile de Basmane, Hatuniye bölgelerini kapsamaktadır. Bu evlerde oturanların ekonomik durumları  orta ve daha üst düzeydedir.  Söz edeceğim evler, 1800 sonları, 1900 başlarında yapılmış olan evlerdir. Gerçi, zaman içerisinde evlerin bölümlerinin  kullanış şekli değişmiş olsa da yine yapısal özelliklerini korumuşlardır.
Çok çeşitli ev tipleri vardır, ancak genel özellikleri bir birlerine çok benzer.
Evler genellik ile 2 katlıdır. Tek katlı evler çok az sayıdadır. Söz edeceklerim 2 katlı evlerdir.
Bu evler ya büyük yani konak şeklindedir ya da daha küçüktür. Büyük evler ya da konaklar iki taraflı olarak sokaklara ya caddelere bakıyor ise, bu evlerde iki kapı vardır. Bu kapılardan caddeye bakanı, evin erkekleri tarafından, sokağa bakan kısmı ise evin kadınları tarafından kullanılır. Sadece bir sokak ya da caddeye bakıyor ise tek kapıları vardır. 

      

Bazı evlerde, bodrum katı olarak ta tanımlanabilecek bölüm vardır. Bu yapılar sokağa açılan bölümlerde görülür. Bu güne dek, ana caddeye bakan ev ya da konaklarda bu tür yapıların olduğunu görmedim. Bu tür konaklarda ve büyük evlerde, evin bu tür yapıları, bahçe kısmındadır. Görevleri depo olarak kullanılmasıdır. Eşya, kömür hatta gıda barındırabilirler. Bu yapıların sokağa bakan kısımlarında iki tip pencere yapısı görülür. Eğer sadece parmaklıkla kapatılmışlar ise, bu depo bölümünün ev ile içeriden bağlantısı vardır. Eğer kepenkli tipte iseler, buranın kullanılması sokak tarafından olur, ev ile direkt bağlantısı yoktur. Basık tavanlıdır, içeriye basamaklar ile inilir. Ayrıca, evin temel bölümünün havalanmasını da sağlarlar.  Dıştan kepenk ile kapatılanlar da kepenkler iki parçalıdır ve bir insan, çömelerek de olsa içine girebilir. Aşağıda ki fotoğrafta bu bodrum bölümü (a) ile gösterilmiştir. Kepenkli tiplerde, kapılar çift kanatlıdırlar ve her iki kanat açılınca, kolay olmasa da içeriye girilebilir. Büyük konaklarda, bunlara ek olarak buraya girmek için kapı da vardır.

Bu evlere girişte bir büyük bahçe olabileceği gibi, selamlık bölümünün arkasında bir bahçe vardır. Bahçe arkada ise, bahçeye selamlık bölümünden ulaşılır.

Evlerin çok büyük avluları (bahçe) olabileceği gibi, küçük olan evlerde dahi, küçük bir bahçe yapısı bulunur. Yine bahçenin büyüklüğüne göre avlularda havuz bulunabilir.
Evin zemin katı, taşlık tabir edilen bir giriş bölümü ve evin büyüklüğüne göre buraya açılan bir ya da bir kaç odadan oluşur. Taşlık bölüm zemini genellik ile mermer ile döşelidir. Bazı evlerde desenli karolarda kullanılmış olabilir. Burası aslında selamlık bölümüdür. Erkek misafirlerin ağırlandığı yerdir. Buraya açılan odaların zeminleri ağaçtır. Halı ya da kilim ile kaplanmıştır, içlerinde çepe-çevre oturmak için kullanılan divanlar vardır. Harem bölümü, iki katlı evlerde, evin ikinci katındadır.  
Harem  bölümüne genellik ile selamlık bölümden üst kata çıkan merdiven ile ulaşılır. Büyük konaklarda, ayrıca harem  bölümüne çıkan taş yapılı merdiven de vardır. Sadece kadınların ve ailenin kendisinin kullandığı, salon bu salona açılan odalar, misafir kabul yerini içerir. Bu durum Kırım savaşı nedeni ile İzmire gelen Martha Nicole' ün de çok garibine gider  (1). Odalar genellik ile bir salona açılır. Salona açılan genellikle de yatak odaları olan bu odaların cadde ya da sokağa bakan pencerelerinin kepenkleri genellikle kapalıdır. Bundan amaç, yatak odalarının dışarıdan görülmesinin önüne geçilmesidir. Eğer kepenkler açılacak olur ise, camların arkasında olan kafes ve kafeslerin odaya bakan taraflarında bulunan perdeler de kepenk görevi görür. Büyük evlerde, bu odaların ana salona açılan salon bölümüne bakan pencereleri de vardır. Batılı gezginler bu durumu çok garip görmüşlerdir. Bu salonlar ya cumbaya açılır , ya da cumba yok ise yine kepenkleri kapalı olarak durur ya da kepenkler açılır, kafes ve perdeler de kepenk vazifesi görür.
Mutfak, genellikle, küçük ya da büyük bir bahçeye bakar. Yaşam alanı dışındadır. Yaşam alanlarına ya bahçeden geçerek ulaşılır ya da açılan bir kapı ile  birinci kata açılırlar.
Tuvaletler ( eski adı ile hela veya ayak yolu), yine bahçe içerisindedir. Büyük konaklarda, ebeveynlerin yatak odasına bitişik, tuvalet, abdest alınabilecek çeşme vardır.
Hamamlar, genellik ile evin yaşam alanı olan harem bölümüne bulunur. Büyük konaklarda, külhanlı hamamlar ve hamam odaları vardır.

Cumbalar, harem bölümünde odaların açıldığı salon ya da hol'ün sokağa ya da caddeye bakan tarafındadır. Cumbalar, evlerin sokağa uzanan yapılarıdır, farklı görevleri vardır. Harem bölümünün dış dünyaya açılan kapılarıdır. Ev halkı özellikle de bayanlar boş zamanlarında  hemen camlı olan yerlere bitişik divanlarda oturur, dışarıyı seyreder, nakış-dikiş işlerini yaparlar. Misafirlerini burada ağırlarlar. Eski dönemlerde, yabancı erkeklerin harem olarak adlandırılan ve genellikle de iki katlı evlerde üst katta olan bölüme girmeleri söz konusu değildir. Bu katta daha çok yatak odaları bulunur. Cumbalar ayni zamanda, gün ışığının salon ya da hole girmesi için de bir kapıdır. Bu ışık, evin arka tarafında olan odaların da aydınlanmasını sağlar.

Pencerelerde kullanılan kafes sistemi, evin bölümlerinin dışarıdan görülmesini engeller, evin içinde, kafes arkasında oturan kişilerin görülmesini de engeller.

Pencerelerin üst bölümleri sabittir. Alt bölümler içeriye çekildikten sonra 1. oluk içinde yukarı kaldırılabilir. Daha sonrada destek parçası ile, pencerenin aşağı kayması engellenir. Ayni işlem kafeslerde de yapılabilir. 

Zaman içinde, bu kullanım şeklinde değişiklikler oldu. Bazı binaların, eskiden selamlık olan bölümü genel kullanım haline döndü. Eski harem ve selamlık kullanımı ortadan kalktı. Eskiden selamlığın taş döşeli alanları, ağaç ile değiştirildi. sadece dış sokak kapısının olduğu yerde ayakkabı çıkarmak için küçük bir taş bölüm bırakıldı. Ağaç kaplanan kısım biraz daha yüksek bir seviye oluşturmuştur.Evlerin değişik formları daha sonra yazılacaktır. Keşke, sanat tarihçileri bu konuya eğilebilseler.

Gelelim , yaşam şekline. Başka semtlerde günlük yaşam farklı olabilir. Yazacaklarım benim yaşadığım bölge. Bu yaşam 1950 li yılların ilk yarısına kadar sürmüş, ben ancak kırıntılarını görebildim. O yıllarda artık buralardan kaçış (göç diyemiyorum) başlamış idi Söz ettiğim bölgeler, mütedeyyin olarak tanımlanan özelliklere sahiptirler. Dinlerine bağlı, eskilerin tabiri ile namazına niyazına bağlı ailelerdir. Tutucu değiller. Zamanına göre de ileri fikirliler ama yine de kurallar içinde yaşayan aileler.  Atalarından gördükleri örf ve geleneklerini sürdürmüşlerdir.
Akşam ezanı sonrası, yani hava karardıktan sonra, sokaklarında insanların olmadığı bir bölge. Akçam ezanı, sokakta oynayan biz çocukların eve dönme saatini gösterir idi.Öyle sokaklara sandalye atıp sohbetlerin yapılmadığı bölgeler buraları. Evlerden, yüksek seslerin duyulmadığı bir yaşam. Sünnet düğünlerinin, kına gecelerinin, nişanların sazlı sözlü olarak sokaklarda olmadığı bir bölge.
Yakın akrabalar dışında, kadınlı-erkekli ziyaretler yok. Bu durum gündüz ve gece olarak ta bu şekilde. Yatılı erkek misafir ancak çok yakın akrabalar için geçerli. 

Çok daha fazla detay da var. Genel hatlar bunlar.

1- Ismeer, or Smyrna, and Its British Hospital in 1855, by a Lady

Bir konağın, çizebildiğim ile krokisini  bu linkten okuyabilirsiniz:
https://okocana.blogspot.com/2018/07/seyh-bedri-efendinin-evi-2-basmane-izmir.html


Osman Koçanaoğulları
Ekim 20.,  2019