Basmane hanları hakkında az bilinenler 

© Copyright  Copyright dosyasını okumak  için burayı tıklayınız

Basmane bölgesinde olan hanların, deve kervanlarının geldiği dönemlerine ben yetişemedim Bu hanlara komşu bir sokakta doğup büyüdüğüm için ve ailemin 1900 başlarından itibaren oralarda olması nedeni ile bu hanlar hakkında bir şeyler biliyorum; bunları yazacağım. Basmane hanları ile ilgili yazılı bilgilerimiz sadece Menzil han ile ilgilidir , o konuda da yeterli bilgi yoktur.

Burada söz edilecek olan hanlar Anafartalar caddesinin Basmane girişinden itibaren, Hatuniye camisine kadar olan hanlardır. Bu hanların bir kısmı günümüze  değişiklikler göstererek, bazıları sadece arsa olarak bazıları da otopark ve dükkan olarak ulaşabilmiştir. 

Aşağıda olan krokide, söz edilecek olan hanları ve nerede oldukları gösterilmektedir.

Şimdi biraz İzmir kent planları üzerinden gidelim.

1- Yıl 1836 Graves planı. 

Bu planda; (a) ile işaretlenen adının ne olduğunuzu bilmediğimiz muhtemelen bir han belirtilmiştir. Yine bu planda, günümüze kadar ulaşabilen ve halkın kömür hanı olarak bildiği Aşık Mehmetoğlu han işaretlenmiştir. Başka han yapısı izlenmemektedir.Hacı Veli Mumyakmaz camisi bu planda gösterilmemiştir.

2- 1854-1856 Storari planı

Bir önceki Graves planı üzerinden yaklaşık 20 yıl geçmiştir. Var olan 2 hana ilave olarak, günümüze kısmen ulaşan Menzil han eklenmiştir.Bu planda  Hacı Veli mum yakmaz camisi işaretlenmemiş olup günümüz Bıçakçı hanın bulunduğu alanda bir yapı görülmektedir ama burada bir han olup olmadığını kesin olarak söylemek pek mümkün değildir.

3- 1876 Lamec Saad planı

1836 tarihi üzerinden yaklaşık 50 yıl geçmiştir. İlave olarak, basmane hamamı sırasında oluşan ve adını bilmediğimiz bir kömür hanı eklenmiştir (Planda " 7" numara). Bu hanın  1930 lara kadar kömür hanı olarak kullanıldığı, orada oturanların aktardıkları bilgilerdendir, belgesi yoktur.

Anafartalar caddesinin Basmane girişinden itibaren, Hatuniye camisine kadar, bildiğimiz 4 adet han vardır. Bunların tam yapım tarihlerini bilmiyoruz. Sadece var olan İzmir kent planları üzerinden ve bize büyüklerimizden aktarılan bilgilere dayanarak yapım tarihleri hakkında yorum yapabiliyoruz. Bu arada, konu ile ilgilenirken kent planlarında burası ile ilgili  ilginç noktalarda gördük. En ilginci, 1700 başlarında yapıldığına ait vakfiyesi olduğu söylenen Hacı Veli Mum yakmaz camisinin, 1836 ve 1856 planlarında gösterilmemiş olmasıdır.  Acaba, planlarda mı bir hata var, yoksa caminin vakfiyesi mi hatalı?, veya cami burada cami değil de dikkati çekmeyen bir mescit mi vardı ?. 1876 planında söz ettiğim cami, mescit olarak işaretlenmiş.

Kömür hanı nedir, Neden bu bölgede çok sayıdadır ?

Bu bölgede; ana cadde üzerinde iş yerleri, ve ana cadde arkasında ise yerleşim yerleri vardır. Bu bölgenin Osmanlı hatta Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında ısınma, yemek yapmada kullandığı yakıt genellikle mangal kömürü dediğimiz "meşe kömürüdür". Osmanlı ve Cumuriyetin ilk yıllarında sadece, ana caddede paralel bazı evlerde "havagazı" vardır. Bu hanlarda kömür satışı yapılırmış. Benim çocukluğumda, ayakta olan sadece Aşık Mehmetoğlu han ve Menzil han ve Bıçakçı han vardı, buralarda da kömür satılmazdı. Kömür satılan yer, son zamanlarda restore edilmeye başlanan Kılcıoğlu hamamını kalıntılarının bulunduğu alan idi. 

Sonuçta;

1- Menzil hanın 1836 sonrası yapılmış olduğu düşünülebilir.  (Menzil han.,    https://okocana.blogspot.com/2022/03/menzil-han-izmir.html )

2- Basmane hamamı sırasında adını bilmediğimiz bir hanın 1856 - 1876 arası inşa edildiğini söyleyebiliriz. Kömür hanı olduğunu biliyoruz. Günümüzde otopark olarak kullanılan bir arsadır (Fotoğraf 2). 1950 sonları-1960 yıllarında bu hanın yerinde ve bu hana bitişik olan yerde(Basmane hamamına bitişik), lokanta ve pide salonu vardı. Han, krokide "4" numara ile, Lamec Saad 1876 planında ise "7" numara ile gösterilmiştir. Hanın 1950 lı yıllarda bile han olarak işlev gördüğünü biliyoruz. 

.

Fotoğraf 2

3- Aşık Mehmetoğlu hanın 1835 yılı öncesi yapılmış olduğunu söyleyebiliriz. Bu han bir kömür hanıdır.,

Halk tarafından işleticisi olan İlyas beyin adına izafeten İlyas bey hanı olarak ta söylenegelmiştir. Hanın gerçek ismi bu değildir. 2019 yılı gibi  ziyarete gittiğimde, mal sahiplerinin torunları da ziyarete gelmişler. Benden hanın isminin ne olduğunu öğrenmek istediler. Kendilerine, çocukluğumda, hanın giriş kapısının sağ tarafında, ilk adı " Aşık " olan bir isim olduğunu söyledim. Onlarda böyle hatırlıyorlardı. Devamını hatırlayamadım. 2019 gibi bir konuda çalışırken hanın ismini Kassam defterlerini tercümesinde buldum. Hanın adı Aşık Mehmetoğlu han idi ( 1893-1896 yılları İzmir kassam defterlerinin tercümesi.  Fatma ERBAY.,   Sayfa 339. )

Çift kapılı devasa demir kapısı artık yok. Kapı, çocukluğumda hiç kapanmazdı. Çocukluğumda devamlı açıktı. Ortada develerin su içmesi için ortada tulumbası olan yalaklar vardı. Yer taş döşeli idi ve hayvan barınakları ile kömür depoları, hanın Fettah camisine, 1297 sokağa bakan duvarlarına bitişikti. Buradan da kömür alırdık. 1960 başlarına kadar buradan da kömür alırdım. Buranın en önemli siması Memduh idi. Memduh dediğime bakmayın, yaşlı biri idi, çevre kendisini ismi ile hitap ettiğinden biz çocukların diline öyle yerleşmişti. Memduh, idadi mezunuymuş. Nedendir bilmiyorum hayattan kopmuş ve buna hana sığınmış. Hanın her şeyi ile ilgili kişi idi. Orada yatıp kalkardı. İkinci görevi han girişinde olan " sabahçı kahvesi " ile de ilgilenirdi. Kahvehanenin hem caddeye hem de han içine açılan kapısı vardı. İçinde de fıskiyesi olan bir mermer havuz vardı. Ne zaman bu hale geldi, 1960 lı yıllardan sonra ne oldu bilmiyorum.

4- Adını bilmediğimiz muhtemel iki hanın (1876 planında "2" numara ile , diğer hanın da 1856 planında "7" numara ile  işaretlenmiş olan yer),1836-1856 yılları arasında yapılmış olduğunu söyleyebiliriz. Her iki hanın ne amaç ile kullanıldığını bilmiyoruz ama her ikisi de büyük bir ihtimal ile " kömür hanları" dır.

5-Sadullah hanın 1876 sonrası inşa edildiğini bu tarihte çizilmiş olan Lamec-Saad planında yer almamasından anlıyoruz. Günümüzde yok. Sadece arkada ki sokağa 1297 sokak) açılan ve kapalı olan bir kapısı ve yanında yine hanın sokağa bakan tarafında tadilat geçirmiş bir bölümün kapısı görülmekte. Anafartalar caddesi üzerinde olan bölümü günümüz de bir kahvehane.

Burası 1950 lerin başına kadar, büyüklerimden öğrendiğim kadarı ile bir han. Kömür hanı. Meşe kömürü satılan bir yer. 
Çocukluğumda, 1950 li yılların sonunda han yapısı, cadde üzerinde yoktu. İthalatın serbest bırakıldığı yıl da (Menderes dönemi devalüasyonu sonrası) bir dükkan vardı ve ilk beyaz ekmek satışı burada yapılmıştı. Daha sonra burada meşhur bir çorbacı açıldı. Kaç yılın kadar çorbacı olarak çalıştırıldı hatırlamıyorum. Hanın arka tarafında var olan yol, hanın 1297 sokağa açılan kapısıdır. Çocukluğumda buradan meşe kömürü alırdım. 1960 lı yılların başında kok kömürü satılmaya başlandı. Bu yolun bir özelliği de cadde tarafında olan dükkanların buraya açılan arka kapıları var idi. Bunlardan bir tanesi Hayyam meyhanesi imiş. Diğerlerinin arka kapılarının açık olup olmadığını bilmiyorum, içlerine girip bakmadım. Bu bilgiler, burada bulunan dükkanlarında Sadullah han'ın bir parçası olduğunu göstermekte diye düşünüyorum.

(Fotoğraf 1 ve Fotoğraf 1-A)

    

Bıçakçı han : Hakkında kapsamlı bir bilgimiz yok. Ne amaçla kullanıldığını bilmiyoruz ama büyüklüğü nedeni ile kömür dışı ticaret eşyalarının getirildiği ve buradan alınıp götürüldüğü bir han olması düşünülebilir. Yapılış tarihi hakkında da bir bilgimiz yok. Ancak, hanın olduğu alanda hem 1836, hem 1856 hem de 1876 planlarında bi,r yapı var. Bu yapının han olup olmadığını bilmiyoruz.

Şimdi biraz da eski fotoğraflara bakalım

1910 sonları. Olasılıkla da 1929 yılı
Sırtımız Basmaen garına yüzümüz Altınparka bakmakta.
(B). Kömür hanı..., (A). Kömür hanı (?)...,(C) Sadullah han. Fotğtafın bize göre sağ tarafı Mısri dergahı misafirhene ve konutları.

Osman Koçanaoğulları
İzmir Mart., .,2019